شهر کاشان همچون ديگر شهرهاي کويري ايران داراي معماري بسيار غني است که آن را مي‌توان در ساختمان مدارس، مساجد، حمامها و خانه‌هاي قديمي اين شهر به وضوح ديد.يکي از اين بناها مسجد و مدرسه آقابزرگ است. اين مدرسه را حاج محمدتقي خانبان براي تدريس دامادش حاج ملا مهدي نراقي معروف به آقابزرگ ساخته است. اين بنا داراي هشتي، دهليز، گنبد، گلدسته و دو بادگير مي‌باشد، همچنين حياط اين بنا در دو طبقه قرار گرفته که طبقه فوقاني آن دورتادور حجره‌هايي براي طلاب دارد. بيشتر اين بنا با آجر ساخته و تزئين شده که همين سادگي جلوه خاصي به اين بنا داده است. سردر مسجد، مقرنس‌کاري بسيار شکيلي دارد که با گچبري و نقاشي تزئين شده، قسمتهايي از اين مسجد داراي کاشيکاري است که مي‌توان آن را از زيباترين نمونه‌هاي کاشي دوره قاجار به حساب آورد که با تصاوير گل و پرندگان تزئين شده است. اين مسجد داراي کتيبه‌هاي زيادي است که بيشتر آن برگرفته از آيات قرآن مي‌باشد ولي يکي از اين کتيبه‌ها که در بالاي سردر واقع شده فرمان محمد شاه قاجار درباره بخشيدن ماليات قصابي و دباغي کاشان به خواهش حاج ملا مهدي نراقي است. کتيبه داراي تاريخ 1256هـ. ق است.
 
 
فهرست مطالب
    پیشگفتار
    بررسی معماری مدرسه آقا بزرگ کاشان
    تاریخچه مدرسه  آقا بزرگ کاشان
    گذری بر بنا
    سردر ورودی
    شبستان
    گنبدخانه
    محراب
    بادگیر
    مسجد آقا بزرگ کاشان
    مکتب‌خانه
    تلفیق عملکرد مسجد و مدرسه
    الحاقات صحن غربی، صحن شرقی و آرامگاه خاندان نراقی
    الحاقات صحت جنوبی طبقه تحتانی
    نظام هندسی بنا
    ترکیب حجمی
    تناسبات
    انطباق با اقلیم
    فضاهای باز، نیمه بار و بسته
    تزیینات
    جایگاه تاریخی معماری بنا
    پلان مسجد آقا بزرگ کاشان
    سایت پلان
    پلان موقعیت
    نما
    برش
 
 
کاشان، مرکز شهرستان کاشان و یکی از تاریخی‌ترین شهرهای ایران است که در ۲۲۰ کیلومتری جنوب پایتخت، قرار دارد. این شهر بین کوههای کرکس و کویر مرکزی ایران قرار گرفته است و آب و هوایی گرم و بیابانی دارد. کاشان،‌ یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های تاریخ بشری،‌ یعنی تپه‌ سیلک کاشان را در خود جای داده است که بنابر گفته باستان‌شناسان، قدمتی بیش از ۱۵۰۰۰ سالدارد. به بیانی دیگر می‌توان گفت کاشان جزو معدود شهرهایی است که بافت تاریخی خود را با دقت هر چه تمام تر حفظ کرده و بناهای تاریخی زیبایی را در خود جای داده است.
 
موقعیت منطقه ای شهر کاشان
 
کاشان از هزاره‌های پیشین محل زندگی انسان‌ها و اقوام گوناگون بوده و تمدنی کهن را در خود جای داده است. این قدمت تاریخی شهر کاشان منسوب به کهن‌ترین مرکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران، موسوم به تپه سیلک (silk) می‌باشد. قریب به هفت هزار سال پیش، در این خطه، در چهار کیلومتری جنوب غربی کاشان، اقوام اولیه تمدنی را بنیان نهادند که آبادانی کنونی منطقه کاشان را می‌توان دنباله همان تمدن کهن دانست. با این حال شهری که امروزه به عنوان کاشان مطرح است، هویتی کاملا اسلامی دارد.
 
موقعیت مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان
 
کاشان سوای تپه سیلک دارای بناها و آثار باستانی دیگری نیز هست که من جمله اهم آنها می‌توان از غار ویس، آتشکده نیاسر و آتشکده خرم‌دشت اشاره کرد که قدمتشان به دوره ساسانی بازمی‌گردد. علاوه بر این، از دیگر آثار تاریخی این شهر می‌توان از باغ فین، بقعه امامزاده شاهزاده ابراهیم، خانه بروجردی‌ها، خانه عامری‌ها، قلعه جلالی و خانه آل یاسین نام برد. مسجد و مدرسه آقا بزرگ، یکی دیگر از آثار تاریخی شهر کاشان است که به ملا مهدی نراقی، ملقب به آقا بزرگ، نسبت داده می‌شود. مسجد آقا بزرگ کاشان با هزینه خیری به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در اواسط قرن ۱۳ هجری و همرمان با دوران حکومت محمدشاه قاجار ساخته شده است. مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان در محدوده تاریخی و بافت قدیمی شهر، در مجاورت بقعه خواجه تاج‎الدین و در محله‎ای به همین نام قرار دارد و با توجه به قدمت آن می‌توان گفت که از وضعیت مطلوبی برخوردار است.
تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان:
 
تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان
 
مدرسه آقا بزرگ کاشان یکی از باشکوهترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار می‌رود که با سرمایه شخصی فردی به نام حاج محمد تقی خانبان طی سال های ۱۲۵۰ و ۱۲۶۰ هجری قمری، جهت اقامه نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مهدی نراقی، برادر ملا احمد نراقی، ملقب به آقابزرگ، بنا شده است. ساخت مسجد آقا بزرگ کاشان همزمان با اواخر دوران سلطنت محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سال‌های نخست تاج‌گذاری ناصرالدین‎شاه به پایان رسید و کتیبه‌هایی مورخ ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ قمری، مصادف با ۱۸۴۷، ۱۸۴۸، ۱۸۵۲ میلادی، واقع در صفه و داخل شبستان زیر گنبد نیز گواهی بر این امر هستند.
 
تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان 1
 
به نظر می‎رسد که مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، بر روی مخروبه‌های مسجدی دیگری ساخته شده باشد که طی زمین‌لرزه مهیب سال ۱۱۹۲ هجری قمری ویران شد. این امر در مورد شبستان ۴۰ ستونه واقع در ضلع شمالی مسجد آقا بزرگ کاشان نیز صدق می‌کند؛ چراکه شواهد به دست آمده از قرارگیری این شبستان بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه ‎تاج‎ الدین حکایت دارد. با این حال گفتنی است که تلفیق این شبستان با مسجد و مدرسه‎ آقا بزرگ، یکی از بهترین نمونه‎های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در ایران به شمار می‌رود.
 
تاریخچه مسجد آقا بزرگ کاشان 2
 
استاد حاج شعبان، معمار مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان بود و با توانایی خود مسجدی زیبا با گنبد آجری عظیم و باشکوهی را بنا کرد که همچنان پس از گذشت سالیان بسیار نیز یکی از زیباترین بناهای شهر کاشان به شمار می‌رود. وی در ساخت این مسجد از یکی از شاگردانش به نام استاد علی مریم کمک گرفت که بعدها به یکی از بزرگترین معماران ایران بدل گردید. تصاویر زیبایی که بر در و دیوار مسجد آقا بزرگ کاشان به چشم می‌خورند، توسط استاد محمد باقر قمصری نقاشی شده‌اند و کتیبه‌های خطی آن نیز توسط اساتید برجسته خوشنویسی کاشان نظیر محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و بسلمه‌های طغری توسط سید صادق کاشانی نوشته شده است.
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان:
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان
 
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، مجموعه نفیسی از عناصر معماری و تزییناتی و ترکیبی از حجم‌ها و اندام‌های متناسب و به هم تنیده‌ای شامل سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستان‌ها است. همچنین این مدرسه دارای طرح گودال باغچه و بادگیرهایی است که نمایانگر استفادهٔ هوشمندانه از عناصر اقلیمی هستند. استفاده از خاک بستر ساختمان، بدون باقی گذاشتن آثار یا ضایعات در محل استخراج، برای ایجاد مصالح موجب شده است تا با حداقل مصرف انرژی و افزودنی‌های غیر محلی، درصد عمده مصالح مورد نیاز از درون محل کارگاه ساختمان تأمین شود. تمامی این مسجد از جمله گنبد که جزو بزرگترین گنبدهای آجری جهان است با آجر ساخته شده‌اند. کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی، مقرنس‌کاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی تزئینات به کار رفته در ساخت مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان را تشکیل می‌دهند.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 1
 
مسجد آقا بزرگ کاشان دارای سردر زیبایی است که سقف آن به مقرنس‌های معلق گچی و نقاشی مزین شده است و دیوارهای جلوخان از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاههای طرفین درگاه از کاشی‌های خشتی الوان بهره می‌برد. هیئت اصلی بنا و گنبد و بارگاه با شکوه آن به واسطه عظمت ساختمان و طرح عالی و نقشه بی‌نظیرش تجلی غایی معماری ایرانی دوره اسلامی است. گنبدخانه مسجد آقا بزرگ کاشان بر روی ۸ پایه عظیم بر پا شده است؛ چراکه در طرح مساجد قدیمی ایران، ایجاد گنبد بر روی پایه‌های آزاد به ندرت دیده می‌شود. نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری است. همچنین گودال باغچه (حیاط تحتانی)، حوض بزرگ یا همان آب‌نما و باغچه‌های آن به طراوت فضا کمک می‌کند.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 2
 
تزییناتی نظیر گچ‌بری، نقاشی، چوب‌کاری‌هایی نظیر کنده‌کاری، گره‌چینی، آلت و لقط، مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، رسمی‌بندی و یزدی‌بندی به همراه یک جفت درب نفیس (درب مدخل اصلی مسجد) که با کنده‌کاری، گره‌چینی و گل میخ تزیین شده‌اند  نیز در این بنا به چشم می‌خورد. ساختمان مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان دارای هشتی، دهلیز، گنبد، گلدسته و دو بادگیر است. همچنین حیاط این بنا در دو طبقه قرار گرفته است که طبقه فوقانی آن در دورتادور خود، حجره‌هایی برای طلاب دارد . در ابتدای ساختمان دو سکوی بزرگ وجود دارد که به منظور رفع خستگی افراد و نشستن برروی آن و نهاندن بار خود ساخته شده است و  به پیرنشین شهرت دارد.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 3
 
در بالای درب ورودی مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان، کتیبه‌هایی وجود دارد که فرمان منع مالیاتی مسجد از طرف محمد شاه قاجار را نشان می‌دهند و به کتیبه مالیاتی معروف هستند. بر روی دولنگه درب ورودی مسجد تعداد ۶۶۶۶ میخ وجود دارد؛ چراکه در گذشته، مردم به هنگام هجوم بیگانگان به مسجد پناه می‌بردند و این میخ‌ها باعث می‌شدند دشمن به داخل مسجد راه نیابد و همچنین میخ بعد از مدتی در چوب زنگ میزند و موریانه دیگر نمی‌تواند چوب را بخورد. به همین دلیل بعد از گذشت سال‌ها همچنان درب این بنا سالم مانده است.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 4
 
بیشترین محیط دایره گنبد مسجد آقا بزرگ کاشان ۵۰ متر و ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد حدود ۱۸ متر می‌باشد و فضای داخلی آن با کتیبه‌هایی از سوره فتح تزئین شده است .حیاطی برف انداز نیز در قسمت انتهایی بنا به چشم می‌خورد که برای تخلیه برف در زمستان ساخته شده است و از طریق چاهی که در میانه حیاط حفر شده بود، برف‌‌های آب شده را در خود ذخیره می‌کرد. مدرسه آقا بزرگ کاشان از نظر پلان، جزو مساجدی است که دارای سه شبستان است. با این حال مهم‌ترین نکته در مورد این بنا، ترکیب مدرسه و مسجد در قالب بنایی واحد است.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 5
 
بنا بر شواهد به دست آمده، مسجد آقا بزرگ کاشان دارای یک مدرسه الهیات بود که درست در مرکز آن قرار داشت. این مسجد دارای چهار حیاط، دو مناره آراسته و یک گنبد درخشان نیز هست و دو حوض بزرگ آن با خوشنویسی‌های چشم نواز و کاشی‌های قرمز، آبی و زرد تزئین شده است. یک ایوان سرپوشیده در مقابل محراب این مسجد قرار دارد که طاقچه تزئین شده آن جهت قبله را نشان می‌دهد. گنبد با ابهت این مسجد که درست در بالای محراب جای گرفته است نیز بر روی پایه‌ای هشت ضلعی قرار دارد و از دو لایه تشکیل شده است. قسمت‌های پایین‌تر این گنبد که وزن سقف را به دوش می‌کشند، بر روی ستون‌های بسیار مستحکمی قرار گرفته‌اند. آیات مختلفی بر روی این گنبد خطاطی شده که به هارمونی و هماهنگی آن با سایر بخش‌ها کمک می‌کند.
 
معماری مسجد آقا بزرگ کاشان 6
 
موزائیک‌ها و کتیبه‌های منقش به آیات قرآن، بخش اعظم تزئینات مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان را تشکیل می‌دهند. سقف و اتاق‌های طبقه اول، بی‌پیرایه و عاری از تزئینات هستند. درحالیکه بخش بیرونی اطراف طاق‌ها، با موزائیک‌های پرنقش و نگار پوشیده شده‌اند. حیاط بزرگ مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان، یکی از ویژگی‌های مهم و چشمگیر این سازه هستند. اطراف این حیاط، تعداد زیادی دالان و اتاق قرار دارد. همچنین حیاط کوچکتری نیز در این سازه به چشم میخورد که دارای یک حوض کوچک، یک فواره و باغی است که گوشه‌های آن با یکسری از اتاق‌ها پوشیده شده است. علاوه بر این، دالان‌های سرپوشیده‌ای نیز در اطراف آن به چشم می‌خورد که در روزهای گرم تابستان برای در امان ماندن از نور شدید خورشید، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اگرچه مسجد آقا بزرگ توسط کاشی‌ها و موزائیک‌های رنگی مزین شده، اما خلوص و روحانیت معنوی در فضای آن کاملا برای هر بیننده‌ای قابل درک است.